Legendarni strip junak slavi 60. rođendan: Zagor ultimativni heroj Balkana
Izvor: Glas Srpske
Tog davnog 15. juna 1961. godine u Italiji se pojavio prvi broj stripa pod imenom Zagor u epizodi “La foresta degli agguati” objavljenog od strane legendarne “Boneli produkcije”, čime počinje stvaranje jednog od najvećih fenomena u istoriji devete umjetnosti na Apeninima.
Samo sedam godina kasnije u izdanju “Dnevnika” u okviru njihove kultne edicije “Zlatna serija” izlazi pomenuta prva epizoda Zagora, prevedena na srpski jezik pod nazivom “Nasilje u Darkvudu”, a Duh sa sjekirom, kako glasi indijansko ime ovog junaka, nakon Apeninskog vrlo brzo postaje i fenomen Balkanskog poluostrva.
Broj epizoda Zagora nadmašio je cifru od 1.200 izdanja, a uz brojna specijalne edicije, reprinte i ostala kolekcionarske projekte ta brojka je višestruko nadmašena, ubjedljivo svjedočeći o postojanom fenomenu ovog junaka.
Na našim prostorima Zagor nikada nije imao status običnog stripa. Zagor je bio i ostao fenomen i sinonim za ovu vrstu umjetnosti, čitan od strane, doslovno svih koji znaju čitati. Zagor svakako nije vizuelno ni scenaristički ni blizu najbolji strip koji se čitao na ovim prostorima, ali je najpopularniji i to bez bilo kakve dileme. Njegov status nije uspio poljuljati na frankofonski, niti američki strip, bez obzira na kvalitet i marketinšku mašineriju, koja stoji iza njih.
Jednako uspješno izlazi u Srbiji i u Hrvatskoj, a nakon gašenja “Dnevnikove” produkcije, nastavio je izlaziti u okviru desetine edicija od hrvatskog “Ludensa” preko srpskog “Veselog četvrtka”. Njegove epizode su najtraženije kod kolekcionara i kod čitalaca, a njegova popularnost kod stripofila nekad prevazilazi čak i granice dobrog ukusa. Saša Čobanov je u svom tekstu povodom 50 godina ovog stripa njegovu popularnost u regionu definisao pridjevima božanskog i to nije daleko od istine.
– Zagor je Bog. Zagor je jedini i drugih bogova osim njega nema. To je tako, barem kad pričamo o stripu na ovim našim prostorima. Zagor ovdje nikada nije imao status običnog stripa, jednog od mnogih, Zagor je bio i ostao fenomen. Sinonim za strip. Zagor se iskristalisao kao junak kojemu su u kolektivnoj svijesti publike pripadala, i još pripadaju, neka opšta mjesta, vezana ne samo uz medij stripa, nego i uz život na ovim prostorima uopšte – napisao je Čobanov.
Autori i mitologija
Sve je počelo kada je scenarista Serđo Boneli (1932 – 2011), poznatiji pod pseudonimom Gvido Nolita, koji je uzeo kako bi izbjegao miješanje i sa ocem Đanluiđijem Bonelijem, tvorcem Teksa Vilera i crtač Galijeno Feri (1929 – 2016) odlučili stvoriti jednog sasvim novog strip junaka. Onoga koji će zadovoljiti različite ukuse čitaoca, koji će biti manje ozbiljan više zabavan, a opet nekako bliži modernijim pogledima na strip. Inspirisani strip junacima svoje mladosti (Tarzan, Fantom), kreiraju zanimljivog lika fascinantnih fizičkih predispozicija i specifičnog, prepoznatljivog kostima.
Feri je u vezi sa svojom kreacijom govorio da je inspiraciju za lik tražio u svojoj okolini, ali da je na kraju i sebe ugradio u svog junaka.
– Što se tiče Zagorovog lica, fizionomije i pokreta, na početku mi je kao model poslužio glumac Robert Tejlor, ipak kako je Zagor neka vrsta Tarzana, bilo je neizbježno da me za njegove akrobacije po drveću i lijanama inspirišu stripovi i filmovi u kojima je glavni lik bio Tarzan i slični avanturistički junaci. Vodio sam računa da Zagor dobije izraženu, ali ne previše naglašenu muskulaturu. Kako god, nakon nekog vremena Zagor je počeo sličiti na mene samoga – govorio je pokojni bard italijanskog stripa.
Vremenski period u kojem se dešavaju Zagorove avanture jeste, krajnje slobodno rečeno, sredina 19. vijeka, a mjesto radnje Darkvud, izmišljena šuma između Pensilvanije, Ohaja i Zapadne Virdžinije, uz krajnje rastegljivo tretiranje geografije, istorije i mitologije Divljeg zapada. Zagor sa svojim vjernim pratiocem Felipe Kajetanom Lopezom Martinezom Gonzalesom poznatijim kao Čiko, simpatičnim, proždrljivim Meksikancem, živi u maloj kolibici u srcu šume. Osim same šume, Darkvud predstavlja ogromno područje prepuno indijanskih plemena, vojnih utvrđenja, traperskih naselja, pionirskih karavana i ostalih simbola granice divljine, a u tom nestabilnom prostoru junak ima nezahvalan zadatak, da čuva mir i djeli pravdu. Indijanci vjeruju da je izaslanik Manitua, te da je samim time besmrtan. Pustolovnog duha, Zagor ne štiti samo svoje prostor, već se poput svakog pravog junaka bori za dobro protiv zla, kad god je dobro ugroženo.
Od Divljeg zapada do svemira
U početnim epizodama Zagor ide uhodanim stazama vestern stripa, što podrazumijeva dobre i loše Indijance, borbu protiv bandita i trgovaca oružjem i alkoholom, megalomanske negativce, pohlepne mešetare i slično, ali se vremenom tandem Nolita-Feri polako oslobađa okova zanatskih pravila i pušta mašti na volju. U skladu sa špageti estetikom, pozajmljuje brojne uticaje, transformišu ih u vlastite priče ne mareći puno za žanrovska odrednice, a Feri se poigrava crtežom uvodeći mračniji ton, pun sjenki, prigušenih linija i generalno mračnije atmosfere.
Rezultat je stvaranje autentične palp poetike, koja u početku nije pretjerano shvaćena od strane strip teoretičara i kritičara, ali vremenom postaje jasno da je to nagovještaj novih kretanja u devetoj umjetnosti, koja će eksplodirati krajem 80-ih kroz grafičke novele i nezavisnu strip scenu. Zahvaljujući takvom nesputanom pristupu dvojice autora, pred našim očima Zagor se mijenja, poprimajući nove, originalne oblike. Darkvud postaje čudesno mjesto gdje je sve moguće, a tablama Zagora počinju paradirati egzotičnih negativci poput: vampira, mumija, vukodlaka, robota, afričkih ratnika, samuraja, keltskih druida, kozaka, vikinga, zombija, vilenjaka, vanzemaljaca… Avanture, koje su dvojicu prijatelja na početku vodile po prostranstvu Darkvuda i okoline, uskoro primaju planetarni okvir, pa Zagor uskoro putuje cijelim američkim kontinentom od Aljaske do Patagonije, posjećuje Antarktik, Afriku i Aziju, pa čak stiže u svemir i druge dimenzije, i da bude bolje, sve to funkcioniše bez problema kod publike.
Istovremeno “Boneli produkcija” širi krug scenarista i crtača, koji u većoj ili manjoj mjeri daju svoj doprinos Zagorovom mitu uvodeći ga u dugi život, bez većih padova u kontinuitetu kvaliteta i kreativnosti, a sam strip brzo prevazilazi svoje prve autore, kako velika umjetnička djela uvijek čine.
Do 1980. godine glavni scenarista Zagorovih pustolovina bio je Nolita, a potom ga mijenjaju Mauro Boseli, Moreno Buratini, Alfredo Kasteli, Ticijano Sklavi, Đanluiđi Boneli i brojni drugi scenaristi, kako iz Italije, tako iz drugih zemalja. Takođe, njegovom vizuelnom ocu Feriju pridružuju se majstori crteža poput Franka Donatelija, Franka Binjotija, Karla Rafaela Marčela, Maura Laurentija, do Rafaela dela Monike, Alesandra Kjarole, Marka Toričelija, Gaetana Kasara, Stefana Andreučija, Masima Peše, Mauricija Dotija i brojnih drugih crtača, uključujući i autora sa naših prostora poput Baneta Kerca.
Scenaristi Zagorovih epizoda posuđuju (da ne upotrijebimo težu riječ), podjednako od istorije Divljeg zapada, preko mitova i legendi raznih kultura do radova drugih umjetnika i sve to spajaju sa klasičnom strip poetikom vječne borbe između dobra i zla, kako bi dobili dinamičan, zabavan i uzbudljiv strip. Idealan za sve one čija mašta nema granice, a ne traže pretenciozne umjetničke vrijednosti.
Heroj iz našeg sokaka
Jedan od strip blogova osnovan u čast ovog junaka u Srbiji nosi naziv “Zagor iz našeg sokaka” i to duhovito ime, možda najbolje objašnjava popularnost i ugled ovog junaka kod Srba i ostalih naroda regiona. Tokom šest decenija, on je postao naš, doslovno u svakoj kući i svakoj ulici, prvo kroz “Zlatnu seriju” i “Lunov Magnus strip”, a potom kroz brojne druge domaće edicije.
Moreno Buratini, jedan od aktuelnih scenarista Zagora, prilikom gostovanja u Srbiji rekao je da je više faktora uticalo da ovaj strip junak, osim u Italiji, stekne toliku popularnost kod srpske publike i u ostatku regiona.
– Stripovi za Zagorom bili su prisutni na kioscima i to je, malo-pomalo, oblikovalo veliki broj ljudi koji su se navikli da ih kupuju i da prate njegove avanture iz mjeseca u mjesec. Ali ima još nešto, postoji zajednička crta koja povezuje srpski i italijanski narod. Imali smo tokom vijekova privrženost, osjećaj za avanturu i za borbu. Kroz istoriju Srbi su se, kao i Italijani, dosta borili, patili i Zagor to odražava. Mnogo puta je bio ranjen, zarobljen, u zatvoru i u opasnosti, vodio unutrašnje bitke, ali je uvijek nalazio snagu da se ponovo podigne i nastavi dalje. To je ono što povezuje naša dva naroda i našeg junaka – rekao je Buratini.
Iako su Buratinove pohvalne riječi dijelom izrečene u maniru ljubaznog gosta, one u sebi kriju dobar dio istine o Zagorovoj slavi na Balkanu, ali tu se poklopilo još nekoliko faktora neophodnih za uspjeh.
Prije svega ogromnu ulogu odigrala je masovna produkcija i kiosk distribucija “Dnevnika”, koja je sa par godina kašnjenja i traljavih grešaka u numeraciji, manje ili više pratila hronologiju italijanskog izdavača, a ovu taktiku naslijedili su bez većeg prekida novi izdavači nakon raspada SFRJ. Nije zanemarljiva ni Zagorova podobna ideološka pripadnost na strani običnog čovjeka, što je bilo važno u doba socijalizma, te pristupačna cijena za naš standard, koja je približila ovaj strip svim slojevima stanovništva, za razliku od elitnijih i da budemo objektivni, daleko skupljih strip izdanja. Svi pomenuti faktori zajedno, uz jednostavnu, ali ne banalizovanu autorsku poetiku, bili su dovoljni da Zagora učini ultimativnim strip šampionom, čija popularnost kod nas nije bila ni blizu ispraćena istim intenzitetom u ostatku svijeta (osim Italije i djelimično Turske).
Vladimir Šagadin, dizajner, ilustrator i izdavač stripa u tekstu posvećenom ediciji “Zlatna serija”, čak je lucidno primijetio da Zagor nije daleko od toga da bude dio muzejskih postavki.
– Uticaj “Zlatne serije” na našu generaciju je nemjerljiv. Siguran sam da će Zagorov znak u velikom formatu osvanuti u Muzeju savremene umjetnosti, samo da se toga neko dosjeti. Biće to sve zbog knjižica mekog uveza i lošeg papira sa onom žutom trakom s lijeve strane – napisao je Šagadin.
Sudeći po najvjernijim poštovaocima, koji širom regiona i dalje nesmanjenim tempom razmjenjuju i prodaju brojna izdanja sa Zagorom, štampaju čuvene majice, kupuju figurice ili čak prave kamene sjekire, te u svakom glasanju o najpopularnijim strip herojima bukvalno demoliraju konkurenciju (na razočarenje ozbiljnih ljubitelja umjetnosti), Duh sa sjekirom svoje mjesto u panteonu balkanskih strip heroja obezbijedio je, ne samo za proteklih šest decenija, već za vječnost.
Transformacija
Bonelijevski strip junaci su tokom istorije doživjeli veliki preobražaj i od prostog avanturističkog stripa sa jednostavnim zapletima lišenog bilo kakvog društvenog konteksta, počeli su da uključuju društveni i kulturni kontekst. Zagor svoj opstanak i dugovječnost takođe duguje sposobnosti transformacije i prilagođavanja vremenu njegovih autora. Djelimično se mijenjao kroz scenarističke eksperimente, istorijski kontekst je sada sve prisutniji, kao i kulturni, povezao se sa drugim junacima iz “Boneli produkcije”, te se dodatno prilagodio kroz vizuelni stil sklon modernijim tendencijama u stripu, što istina nije uvijek dočekano pohvalama od strane publike sklone Feriju i drugim klasicima.
